نگاهی به تجربیات کشور‌های حادثه خیز/ حلقه‌های مفقوده مدیریت بحران
- روزنامه خراسان نوشت: همان طور که می‌دانید ایران جزو ۱۰ کشور حادثه‌خیز در جهان بوده و سیل و زلزله در سال‌های اخیر خسارات سنگینی روی دست اقتصاد ایران گذاشته است و به تازگی هم با بحران سیلاب در جنوب کشورمان مواجه بوده ایم.
از این گذشته جبران خسارات ناشی از حوادث طبیعی در ایران بسیار زمان بر است به طوری که با وجود گذشت سه سال از زلزله کرمانشاه مقامات محلی گفته‌اند که همچنان حدود ۳۰ درصد از مستاجران منازل تخریبی در کانکس و کف خیابان زندگی می‌کنند.
در این میان عده‌ای هم به کم بودن بودجه ۱۳ میلیارد و ۷۰۰ میلیونی ستاد بحران انتقاد کرده اند. به همین دلیل امروز سعی داریم با نگاهی به مقایسه ساختار مدیریت بحران‌های طبیعیِ ژاپن، هند و ترکیه از تجربه مدیریت بحران دیگر کشور‌ها و بودجه مورد نیاز این ستاد بنویسیم.
اهداف مدیریت بحران
کار مدیریت بحران در اصل قبل از وقوع بحران شروع می‌شود. ستاد‌های بحران باید با پیش بینی به موقع و پیشگیری بحران‌ها را مدیریت و جوامع را در برابر این بحران‌ها ایمن و مصون کنند. مدیریت بحران یعنی نخست پدیده‌های ناگوار پیش‌بینی شوند، بعد از آن برنامه‌های اقتضایی تنظیم، سپس تیم‌های مدیریت بحران سازمان دهی شوند و آموزش ببینند. در پایان هم باید برای تکمیل برنامه‌ها، آن‌ها را به‌صورت آزمایشی و با تمرین عملی به اجرا درآورد. اما هدف از مدیریت بحران هم رفع شرایط بحران و بازگرداندن سریع جامعه به حالت عادی است. همچنین می‌شود به کاهش خسارت‌ها و اثرات بحران در جامعه، ایجاد آمادگی برای مقابله با بحران، بازسازی مناطق بحرانی از لحاظ فیزیکی و روانی و فرهنگی، ایجاد تمرین و آموزش و مانور‌ها در مناطق برای آمادگی مقابله با بحران برای مدیران و مردم اشاره کرد.
سازمان‌های مدیریت بحران در کشور‌های منتخب
سازمان‌های مدیریت بحران در کشور‌های ژاپن، هند و ترکیه درگذر زمان قدرت بیشتری به دست آورده‌اند و زیرنظر عالی‌ترین مقام اجرایی قرار دارند. همچنین قوانین مرتبط با مدیریت بحران، درگذر زمان، از قوانین بخشی به قوانین جامع تبدیل شده‌اند که وظایف و اهداف سازمان‌های مرتبط را تعیین می‌کنند.
بحران‌های طبیعی رایج در ۴ کشور
از میان ۴ کشوری که قرار است نحوه مدیت بحران در آن‌ها را بررسی کنیم ژاپن بیشترین انواع بحران‌های طبیعی و ترکیه کمترین تنوع بحران‌ها را دارد. با این حال بیشترین شباهت از جهت نوع بحران‌های طبیعی هم بین ایران و هند است.
سابقه مدیریت بحران در ۴ کشور
هر یک از کشور‌های ذکر شده ساختار و نظام سیاسی و اداری متفاوتی دارند و درعین‌حال پیشینه تاریخی متفاوتی در زمینه سازمان‌دهی و برنامه‌ریزی در زمینه مدیریت بحران دارند. در هند و ژاپن نظام برنامه‌ریزی غیرمتمرکز حاکم است و ایران و ترکیه نظام برنامه‌ریزی متمرکز دارند.
مدیریت بحران در ژاپن
شورای مرکزی مدیریت بحران یکی از نهاد‌هایی است که وظیفه سیاست‌گذاری‌های اساسی و مهم در مدیریت بحران ژاپن را براساس قانون اقدامات متقابل بحران بر عهده دارد. اعضای این شورا شامل نخست‌وزیر، تمام وزرای کابینه و مدیران سازمان‌های دولتی مرتبط با اقدامات متقابل بحران هستند. هنگام بروز فاجعه در ژاپن، دو سازمان اتاق بحران و آتش‌نشانی نیز مسئولیت مدیریت بحران را بر عهده دارند. وزارتخانه‌ها، مؤسسات و سازمان‌های مدیریت بحران، همزمان و ۲۴ ساعته، با یکدیگر ارتباط دارند.
در صورت بروز سانحه، به جمع‌آوری اطلاعات مربوط به خسارات در ۳۰ دقیقه اول بحران پرداخته می‌شود و تخمینی از سطح خسارات به دست می‌آید. در ادامه، ستاد اداری و اجرایی به برنامه‌ریزی اولیه برای اقدامات متقابل در هر یک از وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها، هماهنگی کامل و ... پرداخته می‌شود. طبق قوانین ژاپن، بخش خصوصی، افراد جامعه و نهاد‌های اجتماعی در برنامه‌های کاهش خطرات مشارکت می‌کنند. قوانین ژاپن بر ارائه آموزش عمومی به مردم و داوطلبان از طریق رسانه‌های همگانی تأکید دارد.
مدیریت بحران در هند
در هند از جولای ۲۰۰۵ با دستور اجرایی نخست‌وزیر هند، کمیتۀ ملی مدیریت بحران تشکیل شد که مسئولیت مواجهه با بحران را بر عهده دارد و نخست‌وزیر رئیسِ آن است. این سازمان مسئول تنظیم سیاست‌ها، برنامه‌ها و اهداف مدیریت بحران برای ارائۀ پاسخ به‌موقع و مؤثر به بحران‌هاست. کمیتۀ ملی مدیریت بحران در سطح ملی متشکل از وزرای کابینه است و سایر اعضای آن شامل منشی نخست‌وزیر، منشی وزیر کشور همراه با ادارۀ اطلاعات و یک افسر اطلاعات کابینه است. این کمیته به گروه‌های مدیریت بحران، جهت می‌دهد.
مدیریت بحران در ترکیه
ترکیه یک سیستم منسجم و ساختاری تشکیلاتی برای مدیریت بحران‌های طبیعی دارد. این سیستم مدیریت دربرگیرنده منطقه، قسمتی از استان، استان و سپس کل کشور برحسب وسعت فاجعه است. موارد کوچک در سطح منطقه یا قسمتی از یک استان به عهده مدیران بخش است، اما اگر ابعاد بحران از توان مدیران بخش خارج باشد استان و مقامات استانداری برای کمک بسیج می‌شوند؛ و چنان چه ابعاد و وسعت بحران در کشور مطرح شود، شورای عالی مدیریت بحران کشور که از وزرای مختلف تشکیل شده است امور را به عهده می‌گیرند.
برخی از بحران‌های بسیار وسیع نیز توسط شورای هماهنگی امور اضطراری برنامه‌ریزی و هدایت می‌شود. همه بودجه عملیات از دولت مرکزی تأمین و در سطح منطقه توزیع می‌شود. البته ترکیه، هم اکنون، دارای برنامه آمادگی ملی نیست، ولی استان‌ها موظف به تهیه برنامه‌های اضطراری امداد و نجات و همچنین برنامه‌ریزی برای آمادگی هستند. شایان ذکر است که همه وزارتخانه‌ها موظف به تشکیل ستاد حوادث غیرمترقبه و تشکیل سیستم داخلی مدیریت بحران خود برای زمان بحران‌اند.
راه حل ستاد مدیریت بحران در ایران
همان طور که در این گزارش خواندید کار اصلی ستاد بحران پیش از بحران باید اتفاق بیفتد تا با پیش بینی و پیشگیری از وقوع بحران جلوگیری کند که متاسفانه این اتفاق در کشور ما به ندرت رخ می‌دهد و با وجود هشدار‌های هواشناسی بعد از وقوع سیل شاهد خسارت‌های زیادی هستیم. البته تجربه ژاپن، هند و ترکیه نشان می‌دهد که به دلیل اهمیت مدیریت بحران و لزوم هماهنگی بین وزارتخانه‌های مختلف و اهمیت تأمین اعتبارات و لزوم اعلام وضعیت اضطراری و فوق‌العاده در برخی شرایط، این مدیریت باید زیر نظر عالی‌ترین مقام اجرایی کشور باشد در حالی که در این باره هم در کشور ما سازمان مدیریت بحران که مسئول مدیریت بحران است زیرمجموعه‌ای از وزارت کشور است.
پس به نظر می‌رسد در صورتی که پیش بینی و پیشگیری به موقع در کشور شکل بگیرد و بعد از آن هم عالی‌ترین مقام اجرایی مدیریت بحران را به عهده بگیرد و بقیه وزار را هم به ایجاد ستاد‌های بحران در وزارتخانه‌ها موظف کند می‌توان امید داشت که کمتر شاهد بحران‌های از قبل پیش بینی شده باشیم.
بودجه مورد نیاز ستاد مدیریت بحران
خب همان طور که مشخص است با توجه به وظایف ستاد مدیریت بحران این نهاد به بودجه بلند بالایی نیاز ندارد و فقط باید با پیش بینی‌ها و انجام راهکار‌ها و همین طور آموزش‌های عمومی خطرات و هزینه بحران‌ها را کاهش دهد و اعتبارات لازم برای مقابله با بحران‌ها و بلایای طبیعی بر عهده خود دولت است و این تصور که این ستاد مسئول مسدود کردن مسیر سیل یا آوار برداری زلزله و... است درست نیست.
البته می‌شود این میزان بودجه یعنی ۱۳ میلیارد و ۷۰۰ میلیون را برای کار‌های آموزشی مانند پخش بروشور، انجام مانور و ... کم دانست، ولی با توجه به عملکرد این نهاد در سال‌های گذشته و خروجی آن از لحاظ آموزشی باید گفت که این مبلغ هم فقط سهم هزینه‌های اداری و حقوق کارکنان خواهد شد.
برای نوشتن این گزارش از مقاله‌های ساختار مدیریت بحران دانشگاه شهید باهنر کرمان، علم نت، تجارت نیوز و مطالعات راهبردی سیاست گذاری عمومی استفاده شده است.
