خام فروشی نفت؛ بلای سیاه بر سر اقتصاد ملی

- روزنامه خراسان نوشت: نفت، این عنصر ارزشمند و بدبو، درست از سال ۱۲۸۷ شمسی که در مسجد سلیمان کشف شد، به یکی از موضوعات مهم و اساسی کشورما تبدیل شد. البته به طور کلی کشف نفت در تاریخ بشر را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین نقاط عطف اقتصادی بشر به حساب آورد.

شاید باورتان نشود، اما از پنل‌های خورشیدی، دندان مصنوعی و لنز‌های چشمی گرفته تا عطر و ادکلن و حتی آدامس و دارو‌های مختلف از جمله آسپرین از همین بدبوی مفتی که در اختیار ما قرار دارد به دست می‌آید. شگفت زده‌تر خواهید شد وقتی بفهمید که در جهان با استفاده از مواد حاصل از فراوری نفت خام حدود ۲۰۰ هزار محصول پرکاربرد تولید می‌شود، یعنی چیزی حدود ۷۰ درصد از کالا‌های مورد استفاده در زندگی روزمره انسان‌ها که از نظر قیمت به هیچ عنوان با قیمت خرید و فروش نفت خام قابل برابری نیست و قیمت بعضی از محصولات از ماده اولیه آن یعنی نفت حدود پنج تا شش هزار برابر بیشتر است.

البته متاسفانه در کشور ما که خود یکی از بزرگ‌ترین دارندگان منابع نفتی است تنها ۱۰۰ محصول فراوری شده تولید و عمدتا نفت به صورت خام از کشورمان به دیگر کشور‌ها صادر می‌شود. امروز می‌خواهیم درباره خام فروشی بنویسیم که معضل بزرگ اقتصاد کشورمان است و درباره دلایل این خام فروشی بیشتر بدانیم.

چرا باید خام فروشی را کنار بگذاریم؟

نفت و در کل مواد خام معدنی موهبتی است که وجود آن در هر کشوری نوعی مزیت به حساب می‌آید که می‌تواند منبع خوبی برای ارزآوری به حساب آید. موهبتی که مرجع فراورده‌های گران بهای دیگری هستند و در صورت سرمایه گذاری روی آن ها، تبدیل به کالا‌های گران بهایی می‌شوند که آن مزیت نسبی را تبدیل به مزیت رقابتی می‌کنند.

بر این اساس چنان چه کشوری بتواند محصولی ارزان‌تر و با کیفیت‌تر از رقبا را در جهان تولید و توزیع کند، این کشور در تولید چنین کالایی دارای مزیت نسبی است و هر چه محصولات فراوری شده بیشتر شوند میزان بهره دهی بالاتر و ارزش افزوده قابل توجه تری خواهند داشت. به عنوان مثال در فرایند تولیدات صنعت پتروشیمی که به ساخت مواد اولیه صنعت دارو منجر می‌شود، اقلام از نظر مقایسه قیمت با ماده اولیه آن یعنی نفت حدود پنج تا شش هزار برابر تفاوت ارزشی دارند. اگر بخواهیم این موضوع را ساده‌تر نشان دهیم، می‌توانیم از مثال تولید انرژی برق حاصل از به کارگیری نفت در نیروگاه‌ها استفاده کنیم که به ازای یک بشکه نفت تبدیلی به برق صادراتی می‌توان ۲۵۰ دلار عایدی کسب کرد که با قیمت اولیه استخراج و استحصال تفاوت قابل توجهی دارد.

در کنار ایجاد اشتغال زیاد در فراوری نفت، دسترسی به منابع ارزان یا کم هزینه بودن هزینه‌های حمل و نقل و نیز وجود نیروی متخصص و کارآمد را هم می‌توان از مزیت‌های نسبی پتروشیمی در کشور دانست که سرمایه گذاری برای تولید بیشتر و متنوع‌تر در این صنعت را سودآورتر می‌کند و توان ارزآوری کشور را تا حد قابل قبولی ارتقا می‌بخشد.

مزیت نسبی ایران در صنعت پتروشیمی یکی از میانبر‌ها برای رسیدن به جایگاه غیرقابل تحریم در اقتصاد است و چنان چه ایران بتواند سهم خود را در بازار محصولات پتروشیمی تثبیت کند، به سختی امکان تحریم این نوع محصول میسر خواهد بود.

معایب خام فروشی نفت

شاید قبل از این که به چرایی دلایل خام فروشی بپردازیم، بد نباشد مروری بر معایب خام فروشی داشته باشیم. با نگاهی به مقالات متعددی که درباره خام فروشی وجود دارد، می‌توان ۹ عیب خام فروشی را استخراج کرد که در ادامه آن‌ها را نوشته ایم.

۱- درآمد متکی به نفت خام، فرصت و فکر کردن به دیگر حوزه‌ها را محدود می‌کند و حکومت نیازی به استفاده از ظرفیت‌های دیگر نمی‌بیند.

۲- خام فروشی در وهله اول به صرفه به نظر می‌رسد، اما نه زمانی که مجبور شویم فراورده‌های همین نفت را با ده‌ها برابر قیمت نفت وارد کنیم.

۳- متکی بودن به نفت خام، فرار مغز‌ها و ناکامی افراد نخبه در کشور را به همراه دارد.

۴- خام فروشی نه تنها انگیزه افراد مستعد را کم می‌کند که فرصت‌های شغلی را هم در کشور کاهش می‌دهد.

۵- متکی بودن به فروش نفت خام، یعنی بیش از پنج میلیون کارمند دولتی که منتظر فروش نفت خام هستند.

۶- فروش نفت خام، فساد و رانت خواری‌های بزرگ را در پی دارد.

۷- فروش نفت خام کشور را در برابر افزایش یا کاهش قیمت نفت دچار آسیب می‌کند.

۸- خام فروشی وابستگی کشور به واردات فراورده‌های نفتی برای خوراک کارخانجات را افزایش می‌دهد

۹- خام فروشی سود حاصل از صادرات را به حداقل ممکن می‌رساند.

سهم ایران از فراورده‌های نفتی

ایران با دارا بودن ۲۱۱ میلیارد بشکه نفت سومین کشور دارنده نفت در جهان است که سهم به مراتب کمتری در فرایند تولیدات پتروشیمی دارد. سهم این کشور در صنایع پتروشیمی حدود ۲.۵ درصد از مجموع تولیدات در جهان است. طبق آمار هم اکنون توان تولید پتروشیمی‌ها در کشور به حدود ۵۳.۶ میلیون تن می‌رسد و درآمد سالانه این محصولات رقمی معادل ۱۷ میلیارد دلار بوده که ۱۲ میلیارد دلار آن ناشی از صادرات است.

هم اکنون ۵۶ مجتمع پتروشیمی در کشور داریم که طبق برنامه گسترش تعداد آن‌ها تا سال ۱۴۰۴ باید به ۱۰۹ و مبلغ سرمایه گذاری از ۵۳ میلیارد دلار به ۹۳ میلیارد دلار برسد. سیاست کلی این است که در این صنعت ایران تبدیل به اولین تولید کننده مواد و کالای پتروشیمی از لحاظ ارزش در منطقه شود که بر این اساس تا سال ۱۴۰۴ باید رقم صادرات ایران در صنعت پتروشیمی به ۵۲ میلیارد دلار برسد.

چرا همچنان خام فروشی می‌کنیم؟

یکی از مهم‌ترین دلایلی که خام فروشی همچنان در کشور ما ادامه دارد، نگاه مدیران به درآمد بیشتر در مقطع زمانی کوتاه مدت است و همین باعث شده برخی مجریان و مدیران هر روز برای ساختن پالایشگاه شروع به بهانه تراشی کنند و برای هر مسیری که منتج به سـاخت پالایشـگاه شود، توجیهی بیاورند و آن مسیر را سد کنند. یکی از این بهانه‌هایی که برای احداث نکردن پالایشگاه می‌آورند این مسئله است که ساخت پالایشگاه، اقتصادی نیست، اما سوال این جاست که اگر ساخت پالایشگاه اقتصادی نیست، چرا کشور‌هایی که یک قطره نفت ندارند به دنبال تاسیس پالایشگاه رفته اند؟ ایتالیا یا کشوری مثل انگلیس، نصف نفت خود را وارد می‌کنند.

یا حتی کشور‌هایی مانند هند و کره جنوبی با این که خودشان به صورت خدادادی نفتی ندارند، پالایشگاه‌های یک میلیون و ۱۰۰ هزار بشکه‌ای ایجاد کرده اند؛ بـه گونه‌ای کـه نفت خام را از ما می‌خرند و فراورده‌های آن را به خودمان با صد‌ها برابر قیمت نفت می‌فروشند.

همان طور که خواندید، بالفعل بودن درآمد فروش نفت خام که زحمت چندانی ندارد، باعث شده برخی مدیران به دنبال احداث پالایشگاه برای فراوری نفت و تولید محصول جدید نباشند. از طرف دیگر ایجاد پالایشگاه بسیار هزینه بر است و تا رسیدن به تولید و درآمدزا شدن نیاز به زمان دارد و از آن جایی که تاکنون اقتصاد کشور متکی به فروش نفت خام بوده است، مدیران به سراغ آن نرفته اند که به نظر این مدت تحریم زمان خوبی برای تمرین اقتصاد بدون نفت بود تا در آینده خام فروشی به حداقل و در بهترین حالت به صفر برسد.