جمعیت غدیر

_ روزنامه کیهان نوشت: مهم‌ترین واقعه دوران پر حادثه زمان پیامبر اکرم (صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله)، غدیرخم است که در این واقعه با عظمت، حضرت علی (ع) به عنوان جانشین برای رسول خدا انتخاب و لقب امیرمومنان را دریافت کرد. آثار این حادثه با عظمت تا کنون ادامه داشته و طی قرن‌های متمادی، متکلمان، محدثان و مورخان شیعه و سنی از زوایای مختلفی به بررسی این مسئله پرداخته ‏اند.

مسئله جانشینی برای آخرین پیامبر الهی از چنان اهمیتی برخوردار است که تمام مسائل دین و زندگی بشریت را تحت الشعاع خویش قرار می‌دهد. چگونه چنین نباشد در حالی که انتخاب یک رئیس جمهور برای مدتی کوتاه و در نقطه‌ای کوچک از زمین، سرنوشت مردم آن منطقه و کشور‌های اطراف و حتی برخی نقاط جهان را مستقیم یا غیرمستقیم تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.

با وجودی که در اصل واقعه غدیر جای هیچ تردیدی نیست، اما گروهی تلاش کرده اند به بهانه‌های مختلف در عظمت این حادثه تشکیک و در اصل ماجرا تردید ایجاد کنند.

یکی از موضوعاتی که در جریان حادثه تاریخی و مهم غدیرخم مطرح می‌شود، تعداد افرادی است که دراین روز تاریخی حاضر بوده و از نزدیک شاهد منصوب کردن امیرالمومنین علی (ع) به امامت و ولایت توسط رسول خدا (ص) به فرمان خداوند متعال بودند. هر چند اصل ماجرا، نصب الهی جانشینی برای پیامبر خدا است و تعداد شاهدان حاضر در این ماجرا، تاثیری در اعتبار و اهمیت واقعه غدیر ندارد و حجیت و اعتبار آن به قوت خود باقی است، اما با توجه به آنکه برخی بیمار دلان همانند شبکه‌های وهابی با تشکیک در تعداد افراد حاضر در جریان غدیر به دنبال ایجاد تردید در مخاطبان خود و مخدوش کردن اصل ماجرای غدیر هستند. به همین منظور در مطلب حاضر به برخی شواهد و قرائن و اسناد و مدارک این جریان مهم و تاثیرگذار و جزئیات مربوط به آنان اشاره شده است.

موضوعات مطرح در جمعیت غدیر

آنچه در اصل ماجرای غدیر ممکن است مطرح شود، ایجاد سوال در چند موضوع است، از جمله:

جمعیت مسلمانان در زمان واقعه غدیر چه تعدادی بوده است؟

چه تعدادی از مسلمانان، رسول خدا را در حجه الوداع همراهی کردند؟

آیا شهر مکه یا منطقه غدیرخم در آن زمان تحمل جمعیت فراوان را داشته است؟

آیا حضور اکثریت مسلمانان برای انتصاب جانشین موضوعیت داشته است؟

شاهدان و حاضران فراوان در غدیرخم چگونه صدای رسول خدا را می‌شنیدند؟

علت روایات متفاوت در مورد جمعیت غدیر چیست؟

آیا منابع اهل سنت نیز در مورد جمعیت حجه الوداع یا غدیرخم اظهارنظر کرده اند؟

جمعیت مسلمانان در سال ۱۰ هجری

جمعیت مجاهدان اسلام در سال اول هجری و در خلال جنگ بدر ۳۱۳ نفر گزارش شده و در جنگ احد حدود هزار نفر و دو سال بعد، یعنی در جنگ خندق حدود سه هزار نفر گزارش شده است. همچنین مورخان، جمعیت کسانی را که در سال هشتم برای فتح مکه از مدینه بیرون رفتند، حدود ده هزار نفر تخمین زده اند.

نکته قابل توجه آنکه این تعداد از سپاهیان اسلام، بدون در نظر گرفتن خانواده، همسر و فرزندان مجاهدان است. ضمن آنکه به طور معمول در هر جنگی تمام مسلمانان همراه مجاهدان خارج نمی‌شدند و برخی در شهر می‌ماندند؛ بنابراین اگر هر مجاهدی را با احتساب همسر و فرزندان و دیگر سالخوردگان، حداقل ۴ نفر (بدون توجه به مرسوم بودن تعدد زوجات و کثرت اولاد در آن زمان)، در نظر بگیریم، جمعیت مسلمانان در سال ۸ هجری حدود ۴۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود. اما در دو سال بعد یعنی از سال ۸ تا ۱۰ هجری اتفاقاتی روی داد که آمار جمعیتی مسلمانان به صورت تصاعدی افزایش یافت.

جمعیتی که باعث شگفتی مسلمانان شد!

نقل‏های تاریخی، جمعیت سپاه اسلام را در جنگ حنین دوازده هزار نفر گزارش می‏کنند. اما نکته بسیار مهم آیه‏ای از قرآن کریم است که می‏فرماید: «خداوند در موارد متعددی شما را یاری کرد که روز جنگ حنین یکی از آن موارد بود، زمانی که جمعیت انبوه سپاه اسلام شما را شگفت زده ساخت». (توبه، آیه ۲۵)

این آیه نشان می‌دهد که دوازده هزار نفر، جمعیت بسیار عظیمی بوده است که مسلمانان با دیدن آن به خود مغرور شدند؛ به بیان دیگر، مسلمانان جمعیت بی‏سابقه‏ای را مشاهده کرده و به وجد آمده بودند. علت این امر هم کاملا روشن است، چون مسلمانان هنگام خارج شدن از مدینه مجموعا ده هزار نفر بودند. آنگاه پس از فتح مکه دو هزار نفر از مردم مکه همراه آن‌ها شدند و همین امر سبب تعجب و غرور آن‌ها گردید. این آیه از قرآن می‏تواند قرینه خوبی برای رشد آمار جمعیتی مسلمانان در سال‌های آخر عمر رسول خدا باشد.

افزایش جمعیت به صورت تصاعدی

پس از فتح مکه و قدرت مطلق پیامبر اکرم (ص) در منطقه، قدرت‏های کوچک و بزرگ چاره‏ای جز این نداشتند تا زیر پرچم اسلام قرار گیرند.

سال نهم به نام عام‏الوفود مشهور است؛ سالی که نمایندگان قبایل مختلف به مدینه می‏آمدند و تبعیت خود را از پیامبر اکرم اعلان می‏کردند. یکی از این گروه ها، مسیحیان بودند که از پایگاه مسیحیت در نجران یمن به مدینه وارد شدند و پس از شکست در مباهله که سرگذشت آن در آیه ۶۱ سوره آل عمران آمده، جمع کثیری از آنان اسلام آوردند که در جریان حجه الوداع ۱۲۰۰۰ نفر از آنان همراه با امیرالمومنین علی (ع) وارد مکه شدند.

در نهایت خداوند متعال با نزول سوره نصر خبر از ورود دسته جمعی و گروهی به اسلام داد و فرمود: «هنگامی که نصرت و پیروزی الهی آمد، مردم را می‌بینی که گروه گروه در دین خدا وارد می‌شوند، پس به ستایش پروردگارت مشغول شو و از او مغفرت بخواه که او همواره توبه مردم را می‏پذیرد». (نصر، آیات ۱تا ۵)

نزول سوره نصر در سال دهم هجری نشان می‌دهد که جمعیت مسلمانان در سال‌های آخر افزایش چشمگیری داشته است. یعنی اگر در سال‌های اولیه بعثت، تک تک، مسلمان می‌شدند هم اینک گروه گروه و قبیله قبیله مسلمان می‌شوند.

در پایان سال ۱۰ هجری فرمانی از سوی خداوند متعال نازل شد: «و اذن‏ فی الناس بالحج یاتوک رجالا و علی‏ کل ضامر یاتین من کل فج عمیق؛ و در میان مردم برای حج بانگ زن تا پیاده و سوار بر هر شتر باریک اندام چابک و چالاک‏ که از هر راه دور می‏آیند، به سوی تو آیند». (حج/۲۷)

رسول خدا (ص) از جانب خداوند متعال ماموریت یافتند تا همه مسلمانان را دعوت به حج کنند. با فرمان الهی رسول خدا مردم مدینه به سوی حج روانه شدند.

آمار مسلمانان مدینه در حجه الوداع

امام محمد باقر (ع) فرمودند: «پیامبر خدا (ص) در موسم حج، عازم مکه بود، در حالی که تمام شرایع و قوانین را بجز حج و ولایت ابلاغ فرموده بودند که فرشته وحی جبرئیل نازل شده و از جانب پروردگار متعال ابلاغ سلام کرد و گفت:‌ای محمد! خداوند می‏فرماید من هیچ پیامبری از پیامبران گذشته را قبض روح نکردم مگر پس از کمال دین و اتمام حجتم و برای تو تنها دو موضوع باقی مانده که باید آن دو را به مردم ابلاغ کنی، یکی حکم حج و دیگری موضوع ولایت و خلافت است. زیرا من تا به حال زمین را خالی از حجت قرار نداده‏ام و هرگز هم خالی نخواهم گذاشت. خداوند عزوجل تو را مامور فرموده تا خود و سایر مردمان از اقصی نقاط مدینه و اطراف آن که تمکن و استطاعت لازم برای انجام حج دارند را به مکه سوق دهی و تمام اصول و قوانین آن را همچون نماز و زکات و روزه به ایشان آموزش دهی. پس منادی را فرمود تا اعلام کند که رسول خدا آهنگ سفر حج دارد و مامور به تعلیم این عبادت بزرگ همچون سایر شرایع و مقررات سابق است. رسول خدا همراه هفتاد هزار نفر از اهالی مدینه و اطراف آن عازم مکه شده و از مدینه خارج شدند، مانند همان تعداد که حضرت موسی از آنان برای هارون بیعت گرفت و عهدشکنی کردند و در آخر از گاو و سامری تبعیت نمودند. همه جماعت مسلمین در طول این سفر قدم به قدم از تمام اعمال آن حضرت پیروی می‏کردند. اما عاقبت این بیعتی که رسول خدا (ص) برای خلافت علی (ع) از مسلمانان گرفت در نهایت نعل بالنعل شبیه به عهدشکنی قوم موسی در بیعت با هارون و تبعیت از گاو سامری گردید. جماعتی که مسافت مدینه تا مکه را طی می‏کردند فضای کوه و دره و بیابان را مشحون از ندای لبیک لبیک خویش ساخته و به آنجا حال و هوای باشکوهی دادند». (احتجاج طبرسی، ج‏۱، ص۵۶)

در این روایات تعداد مسلمانانی که از مدینه، رسول خدا را همراهی کردند ۷۰ هزار نفر ذکر شده است. مرحوم علامه امینی تعداد همراهی کنندگان را ۹۰ هزار نفر ذکر کرده است که احتمال دارد ایشان افرادی که از قبائل مختلف در بین راه به رسول خدا ملحق شده باشند را محاسبه کرده است. (گزیده‌ای جامع از الغدیر، ص۴۱)، علاوه بر کسانی که رسول خدا را در حجه البلاغ همراهی کردند، کاروان امیرالمومنین (ع)، همراه با ۱۲۰۰۰ نفر از تازه مسلمانان یمنی بود که راهی خانه خدا شدند. (واقعه قرآنی غدیر، محمدباقر انصاری، ص ۱۷)

تناسب جمعیت با وسعت مکان

یکی دیگر از مسائلی که در جریان حادثه غدیرخم مطرح می‌شود، تناسب جمعیت با وسعت مکانی شهر مکه و مکان غدیرخم است.

آیا جمعیت بسیار زیاد قابلیت تمرکز در مکان محدود را دارد یا خیر؟ واقعیت آن است که سازماندهی جمعیت فراوان بسیار مشکل است و نیاز به استراحت، آذوقه، آب و سرویس‏دهی لازم دارد.

ظرفیت شهر مکه

آیا سرزمین مکه در آن روزگار و یا منطقه غدیرخم گنجایش پذیرش این جمعیت عظیم را داشته است؟

بهترین دلیل برای ممکن بودن چیزی وقوع آن است. به عنوان مثال اگر بخواهیم مسئله رجعت را ثابت کنیم بهترین دلیل بر اثبات آن، وقوع رجعت و بازگشت عزیر پیامبر به دنیا پس از مرگ است که خداوند متعال در قرآن به این مسئله اشاره کرده است. (بقره/۲۵۹)

پاسخ نقد و زنده به امکان سازماندهی جمعیت انبوه در حجه الوداع و غدیرخم، حضور ده‌ها میلیونی زائران حسینی و پذیرایی از این جمعیت انبوه در ایام اربعین آن هم در شهر کوچک کربلاست! به راستی پذیرایی و اسکان و سرویس دهی این جمعیت انبوه، با امکانات محدود و حداقلی کشور جنگ زده عراق با کدام معیار بشری قابل تطبیق است؟ آیا اعجاز و عنایت ویژه اهل بیت (ع) در ایام اربعین را به وضوح نمی‌توان مشاهده کرد؟!

حضور پنج تن آل عبا از رسول خدا تا امیرالمومنین و حضرت صدیقه کبری و امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) در کاروان با عظمت حجه البلاغ برکت و عنایت ویژه‌ای را به همراه داشت که ساماندهی جمعیتی انبوه‌تر از آنچه که در نقل‌های تاریخی آمده است را متصور خواهد ساخت.

وجه دیگری که می‏تواند منطق شمارش جمعیت به حساب آید این است که تعداد حیواناتی را که برای تغذیه نیرو‌ها ذبح می‏شده‏اند، شمارش می‏کردند. از آنجا که یک شتر مثلا برای تغذیه صد نفر کافی بوده است، لذا به این طریق جمعیت را تخمین می‏زدند. پیامبراکرم در ماجرای جنگ بدر از همین شیوه استفاده کردند و پس از آنکه مطلع شدند سپاه قریش ده شتر ذبح کرده‏اند، فرمودند که ایشان حدود هزار نفر هستند. (تاریخ طبری، ج ۳، ص ۹۴۷)

تعداد قربانی در عید قربان

از تعداد قربانی گاو و گوسفند و شتر که توسط مسلمانان در عید قربان ذبح شده نیز می‌توان جمعیت حاضر در حجه الوداع را تخمین زد. امام صادق (ع) فرمودند: «رسول خدا (ص) ۶۶ شتر و امیرالمومنین (ع) ۳۴ شتر در عید قربان حجه الوداع نحر کردند. یعنی این دو بزرگوار به تنهایی یکصد شتر قربانی نمودند. (الکافی، ج‏۴، ص: ۲۴۷) و این تعداد غیر از تعداد زیاد قربانی بود که توسط دیگر مسلمانان ذبح شده است.

فرمان خروج همگانی

اکنون حساس‌ترین لحظات عمر شریف رسول خدا (ص) است. ماموریت اول که آموزش مناسک حج بود به پایان رسید و اینک آخرین و مهم‌ترین ماموریت معرفی جانشینی است که از جانب خداوند متعال انتخاب شده تا ادامه دهنده راه نبوت و آخرین پیامبر باشد. آیه ابلاغ نازل شد: «ای پیامبر! آنچه از جانب پروردگارت نازل شده، به مردم برسان و اگر این کار را نکنی، تبلیغ رسالت نکرده‏ای و خدا تو را از شر مردم منافق حفظ خواهد کرد که خدا مردم ستمکار را هدایت نخواهد کرد». (مائده/۶۷)؛ در این هنگام رسول خدا فرمودند: «این آیه تهدیدی است پس از وعده عذاب و باید دستور خدا را اجرا کنم و اگر مردم مرا متهم کردند و تکذیب نمودند، بر من آسان‏تر است از اینکه خدا در دنیا و آخرت مرا به سختی عقوبت کند». آنگاه حضرت فرمان خروج همگان از مکه و همراهی با کاروان حجه البلاغ را صادر کرد و به بلال‏ دستور داد که در میان مردم اعلام کند که هیچ کس در مکه غیر از افراد علیل و ناتوان نماند، مگر اینکه به غدیرخم‏ برود. (امالی صدوق، ص۳۵۵)

حضور حداکثری در جریان نصب جانشین

با توجه به فرمان الهی و تاکید رسول خدا (ص) بر معرفی امیرالمومنین علی (ع) به عنوان جانشین در زمانی که تمام مسلمین به بهانه حج حضور حداکثری دارند، فرمان خروج همگان از مکه و حرکت به سمت غدیر صادر شد و به دلیل آنکه نصب جانشین همواره از موضوعات اختلاف برانگیز بوده و در آن زمان رسانه‌ای جز حضور همگان و مشاهده عینی نصب جانشین وجود نداشت، برای اتمام حجت، حضور اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان در این رخداد با عظمت الزامی بود تا برای هیچ احدی عذری در انحراف از امامت و جانشینی رسول خدا باقی نماند، چه در دنیا و چه در آخرت. نکته قابل توجه حضور همگان از افراد سالمند و زنان گرفته تا کودکان حتی زنان باردار نیز در این کاروان گزارش شده است. تا آنجا که اسماء بنت عمیس فرزندش محمد بن ابی بکر را در سفر حجه البلاغ به دنیا آورد؛ بنابراین همراهی ۱۲۰ هزار نفری مسلمانان با رسول خدا در حجه الوداع و حجه البلاغ (که نخستین حج واجب پیامبر و مسلمانان بود) امری معقول و دور از انتظار نیست. این تعداد حجاج شامل ۷۰ هزار نفر ازمدینه، ۱۲ هزار نفر از یمن، ۵ هزار نفر از اهالی مکه و بیش از ۳۰ هزار نفر از قبائل و روستائیان و چادرنشینان و دیگر شهر‌ها و بلاد مانند: طائف، جده، نجد، حبشه، سودان و... بودند که جمعیت یکصد و بیست هزار نفری حجاج را تشکیل می‌دادند. (گزارش حجه الوداع، ص۲۰۷)

روش ابلاغ امامت

مسئله دیگری که در جریان حادثه غدیر مطرح می‌شود، چگونگی رساندن این پیام الهی به جمعیتی بالغ بر یکصد و بیست هزار نفر است!.

در جریان آموزش مناسک حج توسط رسول خدا به جمعیت انبوه حاجیان حاضر در حجه الوداع، از هر روشی که در آن مکان‌ها برای رساندن بیانات گران بهای پیامبر استفاده شده، در جریان ابلاغ پیام الهی در غدیرخم نیز همین گونه عمل شده است.

در گذشته رسم بر این بود که برای فهم مطالب سخنران در جمعیت‌های گسترده، از معید (تکرار کننده) و صارخ (داد زن) استفاده می‌کردند. معید یا صارخ به کسی گفته می‏شد که با سخنران فاصله داشت و در وسط جمعیت می‏ایستاد و جملات سخنران را تکرار می‏کرد تا تمام جمعیت در جریان صحبت‏های سخنران قرار گیرند. علاوه بر این مطلب، نکته حائز اهمیت درخصوص مکانی که برای ابلاغ این پیام مهم الهی انتخاب شده، موقعیت جغرافیایی این مکان است که امروزه هم قابل مشاهده و آزمایش است.

در سفری که در سال‌های اخیر برخی از اعضای بیوت مراجع قم به منطقه غدیرخم داشتند، متوجه شدند که این مکان به گونه‌ای است که اگر یکی از آنان به صورت معمولی هم صحبت کند، شخصی که در فاصله دور ایستاده براحتی سخنان دیگری را می‌شنود.

به هر صورت شنیدن سخنان رسول خدا در ابلاغ پیام الهی توسط جمعیت انبوه حاضر در غدیرخم امری مسلم و قطعی است، حال چه با اعجاز همراه باشد، چه به صورت طبیعی با توجه به موقعیت جغرافیایی و حالت طبیعی مکان غدیر و چه به وسیله معید و صارخ. عباراتی که در خطبه غدیر آمده به همین موضوع اشاره می‌کند که جمعیت حاضر در غدیرخم سخنان رسول خدا را شنیده و به آن اقرار کردند: «فناداه القوم سمعنا و اطعنا علی امر الله و امر رسوله؛ پس ندا از آن جمعیت برخاست: شنیدیم و اطاعت نمودیم فرمان خدا و امر رسول او را... و پیامبر اکرم نیز به همین موضوع اشاره کرده و فرمودند: الا و قد ادیت الا و قد بلغت الا و قد اسمعت الا و قد اوضحت؛‌ای گروه مردم! آگاه باشید، همه و همه آگاه باشید که من تمام این مطالب را ادا نمودم و ابلاغ کردم و به گوش همه رساندم... (احتجاج طبرسی، ج‏۱، ص: ۶۰)

روایت‌های متعدد

حادثه غدیرخم نیز همانند بسیاری از وقایع دیگر با نقل‌های متعدد تاریخی و روایی مواجه است که ممکن است در برخی جزئیات با یکدیگر متفاوت باشد و این مسئله در کتب تاریخی امری کاملا طبیعی است، در این روایات متفاوت هر کسی از زاویه دید خود به آن پرداخته و هر روایتی به مسئله‌ای خاص در پیرامون این واقعه اشاره کرده است، اما تعدد نقل‌ها و روایت‌ها همگی به یک موضوع واحد اشاره دارند و آن نصب امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع) به عنوان جانشین پیامبر خاتم (ص) است.

شاهدان یا حاضران غدیر

امام صادق (ع) فرمودند: در غدیرخم دوازده هزار مرد برای علی (ع) شهادت دادند که با این وجود نتوانست حقش را بگیرد، در حالی که هر کدام از شما مالی بر گردن دیگری داشته باشد با دو شاهد می‌تواند حق خود را بگیرد. (بحارالانوار؛ ج‏۳۷؛ ص۱۳۹)

در این روایت بحث شهادت دادن مطرح است، نه تعداد شرکت کنندگان! چه بسا منظور حضرت امام صادق (ع) از شهادت دهندگان، کسانی باشند که شرایط شهادت دادن یعنی عدالت لازم را داشته باشند و بدیهی است همه حاضران در غدیرخم این چنین نبوده اند.
برخی منابع غدیری اهل سنت

علاوه بر منابع معتبر شیعی که حادثه غدیر را نقل کرده اند، در کتب اهل سنت نیز به واقعه غدیرخم و تعداد شرکت کنندگان اشاره شده است: مرحوم بحرانی اصفهانی در کتاب عوالم العلوم تعدادی از منابع اهل سنت که به جمعیت غدیر اشاره کرده اند را آورده است، مانند:

السیره النبویه احمد زینی نوشته: در جریان حجه الوداع ۹۰ هزار نفر همراه رسول خدا خارج شدند و گفته شده این تعداد ۱۲۴ هزار نفر یا بیشتر بوده اند و البته کسانی که با آن حضرت حج بجا آوردند بیشتر از این بود.

تذکره الخواص سبط ابن جوزی آورده: علما اتفاق نظر دارند که حادثه غدیر در ۱۸ ذی الحجه بعد از بازگشت رسول خدا از حج بود و همراه آن حضرت جمعی از صحابه و اعراب و ساکنان مکه و مدینه و اطراف آن بودند و همین افراد بودند که این سخن رسول خدا را شنیدند: «من کنت مولاه فعلی مولاه».

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می‌گوید: همراه یکصد هزار نفر حاضر شدند.

عبدالملک عاصمی شافعی از نویسندگان اهل‏ سنت می‏نویسد: پیامبر برای حجه الوداع از مدینه خارج شد، در حالی که نود هزار یا ۱۱۴ هزار نفر همراه وی بودند.

سخن پایانی اینکه تعداد جمعیت حاضر در غدیرخم، کم یا زیاد آن، در اصل ماجرای غدیر و قطعی بودن نصب الهی امیرالمومنین (ع) هیچ تاثیری ندارد و مسئله‌ای فرعی است که بیشتر مخالفان و دشمنان غدیر در جهت انحراف اذهان از اصل مسئله به آن دامن می‌زنند، هرچند به راحتی نیز قابل اثبات است.